Museumwandeling Veenhuizen
Gevangenismuseum • Kenmerkende huizen • Naamloze graven • Gestichten
Deze museumwandeling combineert een bezoek aan het gevangenismuseum in Veenhuizen met een wandeling door en rondom het monumentale veenontginningsdorp.
Gevangenismuseum Veenhuizen
We beginnen eerst met een bezoek aan het gevangenismuseum, dat is gevestigd in het ‘oude’ Tweede gesticht. De expositie vertelt over de geschiedenis van Veenhuizen: over het kolonielandschap, armoede, tucht, discipline, wezen, paupers, ambtenaren en gedetineerden. Misschien minder geschikt voor mensen met een zwakke maag, want er staan enkele gruwelijke strafwerktuigen tentoongesteld met de daarbij behoren uitleg. Je kunt een apart kaartje kopen voor de blauwe boevenbus en het cellencomplex De Rode Pannen. Kijk voor recente info over tentoonstellingen op de site van het gevangenismuseum.
Unieke vakantiewoningen
In het gevangenismuseum kun je logeren. Wat een unieke locatie. Vijf voormalige bewaarderswoningen zijn omgebouwd tot sfeervolle, moderne appartementen. Elke woning is anders, maar de oude elementen zoals een authentieke schoorsteenmantel of een granieten aanrechtblad zijn zoveel mogelijk bewaard gebleven. Wil je meer weten of direct boeken? Ga naar www.vakantieveenhuizen.nl
Kenmerkende woningen met spreuk
Na het gevangenismuseum kan de wandeling beginnen. We wandelen langs de vaart met de bijzondere naam ‘Vijfde Wijk’. Langs de waterkant staan wilgenrozen in bloei. In de straat staan een aantal huizen met een opvoedkundige spreuk op de gevel, zoals Orde en Tucht. Veel van deze ‘bewaarderswoningen’ zijn inmiddels verkocht, maar een groot deel van Veenhuizen is nog steeds eigendom van de Staat.
Veenhuizen: Van koloniedorp tot Werelderfgoed
In 1381 werd het dorp al genoemd als Veenhuysen. Het was oorspronkelijk een veenontginningsdorp. In 1823 veranderde het aanzien toen er door de Maatschappij van Weldadigheid drie grote gestichten werden gebouwd voor weeskinderen. Maar niet alle beschikbare plekken konden worden gevuld met wezen, waardoor er ook een gesticht kwam voor bedelaars en landlopers. Sinds 1981 is er vrije toegang tot het dorp. Voor die tijd was het dorp verboden voor niet-gevangenispersoneel. Sinds 2021 behoort Veenhuizen tot het Unesco-Werelderfgoedlijst als een van de Koloniën van Weldadigheid.
Excelsior (directiehotel)
Op de hoek staat een prachtig statig huis. Het is het directiehotel, ook wel ‘de villa’ genoemd. Wij steken de weg over en wandelen verder langs de bosrand. Vanaf deze kant hebben we goed zicht op de vele monumenten langs de hoofdweg. Enkele van deze monumentale panden zijn:
Klein Soestdijk
Het statige witte woonhuis Klein Soestdijk werd in 1859 gebouwd voor de directeur van de gevangenissen in Veenhuizen. Wel een verschil met hoe de paupers leefden. Thans is het in gebruik als een B&B. Wil jij ook eens koninklijk overnachten? Kijk dan op de site van Klein Soestdijk.
Koepelkerk Veenhuizen
We laten de bossen letterlijk achter ons, steken de weg nogmaals over en wandelen naar de grote protestantse kerk met zijn karakteristieke ronde vorm. In Nederland zijn er nog ongeveer 30 kerken in deze vorm. Ik vind ze prachtig!
Elektriciteitscentrale
De route gaat verder over een leuk smal voetpad door het park achter de koepelkerk naar de elektriciteitscentrale. Dit gebouw hoort nu bij het gevangenismuseum, maar het lijkt gesloten. Vlakbij de centrale staat een houten keet, die blijkbaar verhuurd wordt. Even naar binnen gluren. Ziet er ontzettend leuk uit.
Esserheem – Rijkswerkinrichting Tweede Gesticht
Het neo-renaissancistische gebouw was ooit de Rijkswerkinrichting Tweede gesticht en is gebouwd tussen 1895 en 1900. Het doet nu dienst als zowel een gevangenis als een Huis van Bewaring. Geen lieve jongens dus die daar wonen.
Begraafplaats – Vierde gesticht
We verlaten het dorp en wandelen verder langs akkers en door bos. Ergens, aan de rand van het bos ligt een begraafplaats. Het wordt cynisch ook wel het Vierde gesticht genoemd. Het kerkhof is in vieren gedeeld, waarvan een deel bedoeld was voor het dorp, een deel voor het personeel en een deel voor de gevangenen.
Duizenden anonieme graven
De gevangenen werden tot 1875 anoniem begraven. Alsof dat nog niet genoeg was werden hervormde en katholieke gevangenen ook nog gescheiden van elkaar begraven. Je moet je eens voorstellen dat onder die oude beuken 10.000 mensen anoniem begraven liggen, enkel omdat de kist kon worden hergebruikt. Later kregen de overledenen wel een herdenkingsteken.
Graf met naam
Tussen al die naamloze graven valt één graf op door het kleine bronzen naamplaatje. Niet iedereen werd dus anoniem begraven. Waarom deze man wel een naamplaatje op zijn grafsteen kreeg is mij niet bekend, maar dat het opvalt tussen al die andere witte kruizen is zeker.
De Tuinen van Weldadigheid
We wandelen weer richting het gevangenis, en gaan vlak voor de hoge en goed beveiligde toegangspoort het aangrenzend bos in. Hier liggen ook de Tuinen van Weldadigheid.
IJshut Veenhuizen
In het kleine dichtbegroeide bos staat een grote betonnen koepel. Het monsterlijk geval is een ijshut van een zeldzaam eivormig type. Het was destijds van essentieel belang voor het hospitaalcomplex.
Derde gesticht
Diegenen die het interessant vinden, kunnen nog heen en terug wandelen naar het Derde Gesticht. Het is ‘slechts’ 2 km. Het gesticht zelf is er niet meer. Het raakte in verval en is rond 1925 afgebroken en omgezet in landbouwgrond. Moor middel van bloemstroken zijn de contouren van het Derde Gesticht zichtbaar en met een grote oude foto krijg je een beeld van hoe het er ongeveer uit zag.
Bitter en Zoet
Het huis met de woorden Bitter en Zoet was oorspronkelijk in gebruik als apotheek annex woning assistent-apotheker. Het is misschien wel het bekendste huis van Veenhuizen, thans in gebruik als hotel restaurant. Het is inmiddels na vijven en wij besluiten om door te lopen naar de parkeerplaats.
Hier laten we even alle informatie over het heftige verleden van de wezen, de paupers en gevangenen bezinken. De begraafplaats maakt nog steeds veel los.
Meer lezen?
Wil jij meer lezen over de geschiedenis van Veenhuizen?
Suzanna Jansen stuit op de roemruchte bedelaarskoloniën van Veenhuizen, en haar familiegeschiedenis daar. Een beoogd artikel over dat langdurige en unieke heropvoedingsexperiment in het Drentse veen loopt uit op een boek, onder de titel Het pauperparadijs, een familiegeschiedenis. Dit boek wordt onverwacht een bestseller.
Auteur Jan Libbenga dook vier jaar lang in de woelige geschiedenis van het dorp waar hij zijn jeugd heeft doorgebracht; zijn vader was hoofd Administratie van strafgevangenis Norgerhaven. Libbenga raadpleegde veel, soms amper geopende archieven en sprak met oud-directeuren, oud-medewerkers en ex-gevangenen. Paupers en boeven, waarin voor de eerste keer het volledige verhaal van het bajesdorp staat beschreven, bevat tal van nieuwe feiten.
Museumwandeling Veenhuizen gaf ons een kijkje in de unieke geschiedenis van Veenhuizen. Naast de gestichten wandel je door rechte straten langs huizen met kenmerkende spreuken en kom je meer te weten over de wezen en de paupers. De begraafplaats met de anonieme witte kruizen blijft indrukwekkend.
Alle foto’s
Horeca
Veenhuizen
Begaanbaarheid paden
De route gaat over verharde en onverharde paden, die nat en/of modderig kunnen zijn. In het bos kunnen er boomwortels op de paden zitten.
Bankjes onderweg
Er zijn voldoende bankjes op deze wandelroute. Zie verder de Alle Bankjes App.
Accommodatie in de omgeving
– Hotels en B&B’s
– Campings
– Natuurhuisje
 | 9,4 km rondwandeling |
 | Gevangenismuseum Oude Gracht 1 9341 AA Veenhuizen |
 | Kan nat/modderig zijn |
 | Ja |
 | Aangelijnd toegestaan |
 | Weg van Wandelen |
 | Download kaart (PDF) > |
 | Download route (GPX) > |
 | |
